Ne acılar yaşandı bu topraklarda... İşgal, taciz, tecavüz, ihanet, katliam, mezalimin, acının her türlüsü yaşandı. Bunlara karşın kahramanlığın, efeliğin, askerliğin, kurtuluşun da destanını yazdı, Kuvayı Milliye gücünü de yarattı bu toprağın insanları...

Şehir bilinci, şehir kültürü, yerelde önemli bir değer, gelecek nesillere önemli bir mirastır. Aydın ilinde bir zamanlar, 7 Eylül şehrin işgalden Kurtuluş günü, görkemli kutlamalara sahne olurdu. Temsili düşman ve milis kuvvetleri halkımıza heyecan yaşatırdı. İlçelerden akın akın gelenler için Aydın’ın kurtuluşu kutlamaları adeta bir bayram havasında geçerdi.

Aradan 103 yıl, bir asrı aşkın zaman geçti. Ya bugün…

Saygı Duruşu, İstiklal marşı, Çelenk koyma, Şiir, konuşmalar…

Oysa yaşananlar... 15 Mayıs 1919 günü Yunan askeri İzmir e çıktığında gazeteci Hasan Tahsin (Osman Nevres) tabancasını çekerek Yunan sancaktarı ile birlikte bazı düşman askerlerini yere sererek karşılar ve linç edilir. 27 Mayıs 1919 Salı Günü, Yunan kuvvetleri Aydın’ı işgal etmiştir.

Aydın tren istasyonunda Aydın Müftüsü, Polis Komiseri Şeyh Mehmet Efendi, Belediye Başkanı Emin Bey ve vekili Peştamalcı zade Reşat Bey şehrin temsili altın anahtarını tepsi içinde Yunan işgal kumandanı Albay Çerilus’a sunmaktadırlar. Belediye Başkanı Emin Beyin evine Yunan Bayrağı asması, Aydın Mutasarrıfı Abdurrahman Bey tarafından görevden alınması ile sonuçlanır.

Bu arada tarihin sayfalarında da bir Denizli Vakası yaşanır. Denizli de Rum ve Ermeni halktan bazıları, olası galeyanlara karşılık önlem olarak Eğirdir yöresine trenlerle taşınır. Bu dönemde oluşan kargaşada Demirci Mehmet Efe'nin sağ kolu Sökeli Ali Efe kızanları ile birlikte, askeri ve milis kuvvetlerin vurulduğu bir katliam yaşanır. Köşk Cephe kumandanı Demirci Mehmet Efe, 9 Temmuz günü Denizli'ye gelerek suçluları cezalandırmak üzere sorgulama yapar, 62 kişiyi ölüme mahkûm eder.

Aydın 57. Tümen Kumandanı Miralay Şefik Bey (Aker) Tümen karargâhını Kıroba (Çine) kazasına taşır. Halkı gizlice silahlanmaya çağırır ve cephaneliği halka açmıştır. Padişah, mukavemet edilmesini istemez, Tümen mevcudu kaçan askerler nedeniyle 10 subay, 43 erat ve 46 nakliye hayvan mevcududur. Görüldüğü üzere hayvan sayısı asker sayısından fazladır.

Kıroba’da (Çine Askerlik Şube binası) Tümen Karargâhı hareketlidir. Dağlardaki Efeler ile elde kalan askerleri bir araya getirerek ilk birlik direniş ateşi yakılır. Milli Kuvvet, Kuvayı Milliye fikri oluşur. Şefik Beyin bilgisi dahlinde yanındaki subaylar Binbaşı Hacı Şükrü, Yüzbaşı Ahmet, Teğmen Zekai (Kavur), Necmettin ve Kadri bey ve birçok subay ve sivil, Asaf Gökbel zeybekler ile diyaloğa girişir.

Tümen Kumandanlık binasında görüşmeler yapılır. Yörük Ali Efe duyarlı tavırlar içerisindedir. Kıllıoğlu Hüseyin Efe, Demirci Mehmet Efe, Sökeli Ali Efe, Zurnacı Ali Efe, Sökeli Cafer Efe, Tekeli İsmail Efe, Sancaktarın Ali Efe, Danişmentli İsmail Efe olmak üzere onlarca, sayfalara sığmayan, birçok Efe gurubu ve halktan katılımlar ile Kuvayı Milliye kurulur ve kurtuluş için bir umut olmuştur. Bunlarla birlikte Yörük Ali Efeyi ürküten Balta köylü Arşın Teyze, İmam köylü Çete Ayşe, Çiftlikli Kübra Çavuş, Aydınlı (aslen Prizenli göçmen) Ayşe Çavuş düşmana karşı kurşun atan kahramanlar olarak anılmaktadır.

Denizli ili Çal kazası Müftüsü Ahmet İzzet Efendi (Çalgüner) halkı toplayarak, miting yapar, örgütler, Askerlik Şubesindeki silah ve mermileri cebren alır, 100 kişi üzerinde atlı bir kuvvet ile Aydın Köşk cephesine gelir, aynı günde Yunan askeri de Umurlu’yu işgal etmiştir. Burada kurulan cephede Kuvayı Milliye güçleri direniştedir. Çal Cephesi de mücadele eder, başarı sağlar. Düşmanın ilerlemesi durdurulur, Aydın hattı düşmana kapalıdır. Milli ordu tek cephede düşman ile karşı karşıyadır, 30 Ağustos Zaferi ile Yunan işgal kuvvetleri İzmir de denize dökülür. Müftü Ahmet İzzet Hoca iki İstiklal madalyası (Aydın ve Denizli) ile taltif edilir.

Yenipazar’da “Yörük Ali Efe Evi Müzesi” de geçmişi geleceğe bağlayan bir noktadır. Efenin naaşı da şehir mezarlığından buraya nakledilir. Bakanlık, Aile ve Belediye üçgeninde gerçekleşen, Yörük Ali Efe evi düzenlemesi ve hatıraları sergilenerek tarihsel, kültürel bir yâd etme olayı gerçekleştirilmiştir.

Kuvayı Milliye hareketinin filizlendiği, efelerle görüşmeler yapılan tarihi Çine askerlik şubesi restore edilerek, harika, dinlendirici bir çevre düzenlemesi ile birlikte Çine Kuvayı Milliye Müzesi olarak yerini alıyor.

Aydın Valiliği arkasında, Efeler Belediyesince gerçekleştirilen, düzenlenen Kuvayı Milliye Anı Evi hiç olmaz ise, bir eksikliği gidermiş bir eserdir.

Esat ileri Hocalar, Mahmut Esat Bozkurt, Asaf Gökbel, Efeler, Tümen zabitleri ve askerleri, tarihi anılar, Efeler, Aydın halkının namusunu kurtaranlardır. Karatepe, Kanlı Bahçe, Çayyüzü, Gözpınarı, Erbeyli ve Çomaklı gibi Yunan mezalimlerinin çocuklara ve genç nesillere aktarılacağı, işgalin, ve emperyalizmin acılarının anlatılacağı, Donduran köyünün karargâh olarak kullanıldığı düşmana karşı ilk başkaldırı “Malgaç Baskını” hatıralarının toplandığı bir hatırat yerinin 102 yıldır yapılmayışına şaşırmamak elde değil.

Balıkesir otogar girişinde "Kuvayı Milliye Şehri Balıkesir’e hoşgeldiniz" diye yazar. Bu şehrin sembolü Efeleri anımsatan devasa bir zeybek heykelinin bir yükseltide yer alması akla gelmez mi? Bir şehrin kurtuluşunda görev yapan askerlerin, efelerin, kadınların, kısacası bu kahramanların adlarını anarak, yakınlarını bir masa etrafında toplayarak bir şehrin namusunu kurtaranlar olarak teşekkür edilmeleri şereftir. İdari yetkililer ile yerel yönetenler, şehrin Üniversitesi ADÜ’nin desteğiyle, görev bölümü yapılarak, Bir Müze yapılması gereklidir. Kurtuluş günlerinde mümkünse heykelleri dikilerek, mezarları ziyaret edilerek, anıt mezar şekline getirilerek anılmaları yarınlara miras olarak atılan bir adım olacaktır.

Aydın elimizin Kurtuluş günü kutlu olsun. Atatürk başta olmak üzere tüm Şehit ve gazilerimizi rahmet ve minnetle anıyoruz, Ruhları şad olsun...